Η Πανελλήνια Ημέρα κατά της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 6 Μαρτίου, μετά από και πρωτοβουλία του Υπουργείου Παιδείας.

Στόχος είναι η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας γενικότερα, των γονιών αλλά κυρίως των παιδιών, μαθαίνοντας να λένε ΟΧΙ στα αγγίγματα στο σώμα τους και πως το σώμα τους είναι δικό τους και τους ανήκει! Επίσης, να μάθουν τα παιδιά να μιλάνε στο γονιό ή και στον εκπαιδευτικό, όταν αισθάνονται οτι κάποιος τα τρομοκρατεί και τα φοβίζει.

Στατιστικά στοιχεία για τον σχολικό εκφοβισμό (bullying)

Όλο και αυξάνεται ο αριθμός των αγοριών και κοριτσιών σε ολόκληρη την Ευρώπη που αναφέρει κακή ψυχική υγεία, όπως αίσθημα πεσμένης διάθεσης, νευρικότητα ή ευερεθιστότητα.

Νέα έκθεση της Διεθνούς Μελέτης Συμπεριφοράς Υγείας σε Παιδιά Σχολικής ηλικίας (HBSC) που δημοσιεύθηκε από το Περιφερειακό Γραφείο της ΠΟΥ για την Ευρώπη σχετικά με την υγεία και τις κοινωνικές συμπεριφορές μαθητών ηλικίας 11, 13 και 15 ετών, από 45 χώρες, δείχνει ότι η εφηβική ψυχική υγεία μειώθηκε σε πολλές χώρες μεταξύ 2014 και 2018.

Η έκθεση συγκεντρώνει εκτεταμένα στοιχεία σχετικά με τη σωματική υγεία, τις κοινωνικές σχέσεις και την ψυχική ευεξία 227.441 μαθητών, ηλικίας 11, 13 και 15 ετών, από 45 χώρες. Παρέχει επομένως μια βάση, βάσει της οποίας οι μελλοντικές μελέτες μπορούν να μετρήσουν τον αντίκτυπο του COVID-19 στη ζωή των νέων.

• Η ψυχική ευεξία μειώνεται καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, με τα κορίτσια να κινδυνεύουν ιδιαίτερα να έχουν κακή έκβαση ψυχικής ευεξίας σε σύγκριση με τα αγόρια.
• 1 στους 4 εφήβους αναφέρει ότι αισθάνεται νευρικότητα, αίσθημα ευερεθιστότητας ή δυσκολίες στον ύπνο τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα.

Αυξανόμενη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας και ψυχική ευεξία

Η μελέτη εξετάζει την αυξανόμενη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας παράλληλα με τη μεταβαλλόμενη κατάσταση της ψυχικής ευεξίας μεταξύ των νέων της περιοχής. Είναι σαφές ότι η τεχνολογία μπορεί να έχει θετικά οφέλη, αλλά μπορεί επίσης να ενισχύσει τις ευπάθειες και να εισαγάγει νέες απειλές, όπως ο εκφοβισμός στον κυβερνοχώρο (cyberbullying), ο οποίος επηρεάζει δυσανάλογα τα κορίτσια.

• Πάνω από 1 στους 10 εφήβους αναφέρουν ότι έχουν εκφοβιστεί στον κυβερνοχώρο τουλάχιστον μία φορά τους τελευταίους δύο μήνες.

Στην Ελλάδα, 1 στους 5 εφήβους (19,1%) αναφέρει ότι υπέστη εκφοβισμό, ενώ 1 στους 20 εφήβους (5,2%) αναφέρει ότι υπέστη ηλεκτρονικό εκφοβισμό (cyberbullying) [HBSC/WHO, 2018].

Στοιχεία από το Υπουργείο Παιδείας

Τα στοιχεία έρευνας που δόθηκαν στη δημοσιότητα από το Υπουργείο Παιδείας (Οκτώβριος, 2015), σε δείγμα 3.682 μαθητών της πρωτοβάθμιας και 31.602 της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, είναι τα ακόλουθα:

• το 65% των μαθητών έχει παρακολουθήσει bullying συμμαθητών του,
• το 29% έχει ασκήσει βία σε συμμαθητές του από σπάνια έως πολύ συχνά.

Μετά από έρευνα που έγινε επίσης στα σχολεία της χώρας μας πριν δύο χρόνια, τα αποτελέσματα ήταν τα ακόλουθα:

• Το 10% των μαθητών έχει δεχτεί ενδοσχολική βία από συνομηλίκους ή από παιδιά που ανήκουν σε άλλες ηλικίες.
• Οι θύτες ανέρχονται στο 5% του μαθητικού πληθυσμού
• Τα αγόρια πέφτουν πιο συχνά θύματα
• Η αναλογία αγοριών-κοριτσιών που εμπλέκονται σε περιστατικά βίας, είναι 3 προς 1, καθώς τα αγόρια έχουν μεγαλύτερη μυϊκή δύναμη και μπορούν πιο εύκολα σε σχέση με τα κορίτσια να μπλεχτούν σε περιστατικά σωματικής βίας. Τα κορίτσια αντίθετα, καλύπτουν την έλλειψη σωματικής υπεροχής με την λεκτική υπεροχή τους, όπως άλλωστε γνωρίζουμε από την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη του εφήβου αλλά και από έρευνες, ότι το κορίτσι μπορεί πολύ πιο εύκολα να εκφραστεί λεκτικά σε σχέση με το αγόρι.
• Τα μισά από τα παιδιά – θέματα δεν αναφέρουν πουθενά το γεγονός, ενώ τα άλλα μισά μιλάνε σε φίλους τους και λιγότερο στους γονείς ή στους εκπαιδευτικούς.
• Ο σχολικός εκφοβισμός ξεκινάει συνήθως από τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, ακόμα και από την πρώτη δημοτικού, ενώ η κορύφωσή του παρουσιάζεται στην εφηβική περίοδο των 11 – 14 ετών.

Τα στοιχεία για το 2014 ήταν σοκαριστικά για τη χώρα μας, τοποθετώντας την δυστυχώς στην τέταρτη θέση  πανευρωπαϊκά στον σχολικό εκφοβισμό. Μία θέση που δεν μας κάνει καθόλου υπερήφανους…

• 1 στους 3 μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έχει πέσει θύμα από συμμαθητές του
• 1 στους 2 γίνεται μάρτυρας τέτοιου περιστατικού, στοιχεία που βάζουν τη χώρα μας στην τέταρτη θέση πανευρωπαϊκά

Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε ο Σουηδός καθηγητής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέργκεν, Dan Olweus, σε μία ημερίδα με θέμα την σχολική βία και τον σχολικό εκφοβισμό, ανακοινώθηκε οτι η Ελλάδα κατέχει την 4η θέση ανάμεσα σε 41 χωρες παγκοσμίως σε φαινόμενα ενδοσχολικής βίας. Ο Dan Olweus μελετάει το συγκεκριμένο φαινόμενο πάνω από 35 χρόνια σε όλο τον κόσμο.

Ηλεκτρονικός Εκφοβισμός (cyberbullying)

Όσον αφορά στο Cyberbullying σε παλιότερη έρευνα του EUNETADB (2013) που διεξήγαγε η Ελληνική Μονάδα Εφηβικής Ηλικίας (ΜΕΥ) του Νοσοκομείου Παίδων «Αγλαΐα Κυριακού», πρώτη αναδείχτηκε στην Ευρώπη η Ρουμανία με ποσοστό 37,3%, ενώ η χώρα μας βρέθηκε στην τρίτη θέση με ποσοστό 26,8% του εφηβικού πληθυσμού που έχει πέσει θύμα του ηλεκτρονικού εκφοβισμού,

Τι εννοούμε όταν χρησιμοποιούμε τον όρο «Σχολικός Εκφοβισμός και βία»;

Χρησιμοποιούμε τους όρους «εκφοβισμός και βία στο σχολείο» (school bullying) και «θυματοποίηση» (victimization), για να περιγράψουμε την  εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου.

Τι είναι λοιπόν η σχολική βία;

Η σχολική βία ή school bullying όπως λέγεται, είναι ένα φαινόμενο που δεν εμφανίστηκε ξαφνικά σε όλο τον πλανήτη. Ανέκαθεν υπήρχε στα σχολεία, ανέκαθεν υπήρχαν οι νταήδες ή οι “εξωσχολικοί” που παρενοχλούσαν παιδιά και εφήβους. Τα τελευταία χρόνια όμως φαίνεται ότι υπάρχει αύξηση στην ενημέρωση, στην ευαισθητοποίηση και στην αποτροπή από τέτοιου είδους καταστάσεις, καθώς έχει δοθεί ιδιαίτερη σημασία στα δικαιώματα του παιδιού και του εφήβου, αλλά και στις επιδράσεις που αφήνουν στις διαπροσωπικές του σχέσεις και γενικότερα στον ψυχικό του κόσμο.

Η προσπάθεια επιβολής του πιο ισχυρού στον πιο αδύναμο, μπορεί να είναι ο κανόνας της φύσης, όπως λέμε το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό, αλλά σε εμάς τους ανθρώπους που αυτό που μας ξεχωρίζει από τα ζώα είναι ο εγκέφαλος και η ικανότητα να μπορούμε να σκεφτούμε, να αισθανθούμε αλλά και να συναισθανθούμε, να ακολουθούμε αυτό που η λογική μας λέει και το συναίσθημα μας υπαγορεύει, ο κανόνας της φύσης είναι διαφορετικός. Αν όχι, δεν θα υπήρχε ψυχολογικό αντίκτυπο σε αυτού του είδους τις καταστάσεις. Έτσι λοιπόν, αυτή η επιβολή στον ανίσχυρο και πιο αδύναμο, μέσα από πράξεις παραβατικού χαρακτήρα και την δημιουργία κλίματος φόβου, μάλλον μας υποβιβάζει σε μία κατώτερη πνευματική κατάσταση.

Η σχολική βία λοιπόν με την μορφή του σχολικού εκφοβισμού (bullying) περιλαμβάνει τη σωματική, τη λεκτική και τη ψυχοκοινωνική παρενόχληση.

Σημαντικό είναι να έχουμε στο μυαλό μας πως δεν είναι κάτι που αφορά μόνο τη σχέση του θύτη και του θύματος, δεν αφορά μόνο τους δυό τους, αλλά λειτουργεί πιο ομαδικά καθώς αφορά και εμπλέκει όλους όσους είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξή του περιστατικού, όσοι δηλαδή είναι απλά παρατηρητές, είτε είναι μαθητές, είτε ενήλικες, άσχετα από το αν υποστηρίζουν και παίρνουν το μέρος του θύτη ή σιωπηλά μέσα τους το μέρος του θύματος. Ίσως και αυτοί να είναι παράλληλα την ίδια στιγμή θύματα καθώς ο εκφοβισμός μπορεί να τρομάζει και τους ίδιους αν τολμήσουν να μιλήσουν και να στηρίξουν το παιδί που εκφοβίζεται.

Κάθε μορφή βίας στο σχολείο, είναι σχολικός εκφοβισμός;

Όχι. Χρειάζεται να μπορούμε να διαχωρίσουμε την επιθετικότητα και να κατανοήσουμε πως τα παιδιά μπορεί να μαλώσουν στο σχολείο ακόμη και να πιαστούν στα χέρια σε πιο μικρές ηλικίες. Δεν σημαίνει λοιπόν οτι η οποιαδήποτε μορφή επιθετικότητας ή βίας υπόκειται στη σχολική βία. Σε αυτές τις ηλικίες είναι φυσιολογικό να τσακωθούν, να διαφωνήσουν, να ανταλλάξουν λόγια – μην ξεχνάμε ότι τα παιδιά μπορούν να γίνουν πολύ σκληρά. Όλο αυτό γίνεται μέσα από την προσπάθεια να «βρουν» τη θέση τους, το που ανήκουν, να διαπραγματευτούν τα όριά τους, να δουν πιο απλά μέχρι που τα παίρνει. Μέσα από αυτή τη «μάχη», μαθαίνουν να συγκρούονται, να διεκδικούν, να παίρνουν πρωτοβουλίες, να έχουν άποψη και γνώμη, εξασκούνται σε τρόπους έκφρασης και συμπεριφοράς που τελικά θα υιοθετήσουν καθώς θα τους φέρνουν πιο επιθυμητά αποτελέσματα.

Η διαφορά λοιπόν είναι ότι άλλο σημαίνει να βρω τη θέση μου και το που ανήκω, διεκδικώντας ακόμα και μέσα από τη σύγκρουση, και άλλο να χρησιμοποιήσω τη δύναμη και την σωματική υπεροχή για να επιβληθώ μέσα από τη βία και τον φόβο.

Ποια είναι η προσωπικότητα του θύματος;

Συνήθως παρατηρούμε ότι θύματα του σχολικού εκφοβισμού πέφτουν παιδιά ή και έφηβοι που δεν μπορούν να προστατέψουν τον εαυτό τους ή νομίζουν ότι δεν μπορούν να προστατέψουν τον εαυτό τους επειδή είναι πιο αδύναμα σωματικά ή ψυχολογικά. Πρόκειται δηλαδή για παιδιά πιο ευαίσθητα, με χαμηλούς τόνους, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση, εσωστρέφεια, ανασφάλεια, όπου θεωρούν ότι η αδυναμία είναι το στοιχείο που τα χαρακτηρίζει και πως δεν μπορούν να αντιδράσουν. Μπορεί να προέρχονται από περιβάλλον αυταρχικό ή υπερπροστατευτικό, που δεν τους έχει δώσει πρωτοβουλίες και ευθύνες για να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν ως προσωπικότητες, οικογενειακό περιβάλλον που δεν έχει ενισχύσει την έκφραση όχι μόνο του λόγου αλλά και του συναισθήματος, χωρίς όμως να είναι αυτός ο κανόνας. Επίσης σε αυτή την κατηγορία μπορούν να ανήκουν παιδιά που προέρχονται από άλλη χώρα, έχουν άλλη θρησκεία, πιο απλά …διαφέρουν!

Έρευνα από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ έδειξε πως τα παιδιά που υπέφεραν από σχολικό εκφοβισμό έχουν περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν κατάθλιψη, άγχος και αυτοκτονικές τάσεις αργότερα στη ζωή τους.

Ποια είναι η προσωπικότητα του θύτη;

Ο θύτης είναι συνήθως πιο ισχυρός, μπορεί να υπερέχει σωματικά ή και μυϊκά, αντιδραστικός, θέλει να ξεχωρίζει αλλά με λάθος τρόπο, προσπαθεί να επιβεβαιωθεί μέσα από τις πράξεις επιβολής και ταπείνωσης του θύματος. Έρευνες έχουν δείξει ότι ο θύτης προέρχεται συχνά από οικογένεια όπου η βία, σωματική, λεκτική ή ακόμη και συναισθηματική είναι παρούσα, πρόκειται δηλαδή για ένα κακοποιητικό περιβάλλον, όπου τα μέλη της οικογένειας αναπαραγάγουν αυτό που γίνεται και στα ίδια ή αυτά που μαθαίνουν ως τρόπους συμπεριφοράς. Επιπλέον, ο θύτης θεωρεί “μαγκιά” και ανωτερότητα, αίσθηση εξουσίας την διαφορετική αυτή συμπεριφορά που του δίνει ευχαρίστηση καθώς νιώθει ότι καταξιώνεται στα μάτια των συμμαθητών του, χωρίς βέβαια να μπορεί να αντιληφθεί το παράλογο της κατάστασης, καθώς “μαγκιά” δεν είναι η επιβολή στον αδύναμο, εφόσον δεν μπορεί εκείνος να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Μάλιστα, αρκετές φορές μπορεί να γίνει επιθετικός και προς τους δασκάλους του ή τους καθηγητές του

Έρευνες έχουν δείξει μάλιστα, ότι οι θύτες μπορεί στο μέλλον να υιοθετήσουν τέτοιου είδους παραβατικές συμπεριφορές και ως ενήλικες, με αποτέλεσμα να μην αποκτήσουν ποτέ μια υγιή ψυχοκοινωνική ζωή, αλλά αντίθετα να εισπράττουν τις καταστροφικές συνέπειες της παραβατικότητάς τους που πλέον θα τους έχει γίνει τρόπος ζωής.

Υπάρχουν κοινά στοιχεία ανάμεσα στο θύτη και στο θύμα;

Θα λέγαμε ότι είναι το ίδιο νόμισμα από την άλλη πλευρά, καθώς το πιο κοινό στοιχείο και στους δύο, δεν είναι άλλο παρά η ανασφάλεια που αισθάνεται ο καθένας τους και απλά την εκφράζει με διαφορετικό τρόπο. Δεν σημαίνει ότι ο θύτης είναι ο δυνατός και ο σίγουρος για τον εαυτό του και πως το θύμα μόνο είναι φοβισμένο και ανασφαλές. Βαθιά μέσα τους νιώθουν το ίδιο, γι αυτό το λόγο ο θύτης προσπαθεί να επιβεβαιωθεί μέσα από λάθος πράξεις όμως δυστυχώς. Επίσης, μπορεί και οι δύο να έχουν σχολικές αποτυχίες, να μην πηγαίνουν καλά στα μαθήματά τους, όπως επίσης και να κάνουν φιλίες με τα άλλα παιδιά: ο θύτης γιατί αν και μπορεί να έχει την “παρέα” του, όσοι είναι γύρω του πάνε με τα νερά του, που σημαίνει ότι και αυτοί χωρίς να το γνωρίζουν είναι θύματά του, αλλά και το θύμα επειδή κανείς δεν το πλησιάζει λόγω του στιγματισμού και του φόβου ότι θα γίνει και ο ίδιος θύμα.

Μαρίνα Μόσχα